Jesteśmy przyzwyczajeni do gniazd, które tworzą litą całość. Gniazda takie, zwane monoblokami, nie są jednak jedyną dostępną możliwością. Obecne każdy element gniazda (podobnie zresztą jak łącznika) można kupić osobno. Pozwala to na stworzenie i zmienianie koncepcji kolorystycznej (np. gniazdko dwukolorowe) oraz ułatwia ewentualne naprawy.
Gniazdo składa się z mechanizmu wtykowego (do montowania przewodów instalacji elektrycznej) oraz ramki i plakietki, które odpowiadają za szczelność, bezpieczne użytkowanie i estetykę gniazdka.
Wiele gniazd, wiele możliwości
Mechanizm wtykowy może sprawiać najwięcej trudności, ponieważ trzeba przymocować do niego przewody. Nowoczesne mechanizmy wtykowe w gniazdach jednofunkcyjnych mają trzy czytelnie oznaczone, łatwo dostępne podwójne zaciski śrubowe (odpowiednio do przewodu fazowego, neutralnego i ochronnego). Gniazda trójfazowe mają pięć zacisków (ze względu na dwa dodatkowe przewody fazowe). Zaciski zapewniają łatwą instalację przewodów o przekroju nie większym niż 4 mm².
Montaż mechanizmu wtykowego w specjalnej puszce również sprawiał nieco kłopotów. W nowoczesnych gniazdach ułatwieniem są więc samopowrotne pazurki. Ich zastosowanie sprawia, że gniazdko jest znacznie łatwiejsze do osadzenia, prace montażowe są bardziej efektywne, zamocowanie gniazdka jest dokładne i pewne, a jednocześnie instalator nie pokaleczy rąk podczas montażu.
Typowe, zgodne z normami gniazdko stosowane w Polsce ma dwa okrągłe tory prądowe, powinno też mieć zestyk ochronny (w postaci bolca o przekroju okrągłym), powszechnie zwany uziemieniem. Norma branżowa Stowarzyszenia Elektryków Polskich N SEP-E-002 mówi bardzo wyraźnie, że wszystkie gniazda w mieszkaniu powinny mieć styk ochronny połączony z przewodem ochronnym.
Zwróćmy uwagę, że gniazdo z uziemieniem jest niewiele droższe niż gniazdo, które go nie ma. Jednocześnie ze względu na ewolucję przepisów dotyczących bezpieczeństwa instalacji elektrycznej, coraz więcej firm wycofuje ze swego asortymentu gniazda bez styku ochronnego. Przyjrzyjmy się przykładom oznaczeń gniazd, by wiedzieć, jak rozpoznać te"dobre".:
Tabela 1. Przykładowe oznaczenia gniazd.
| 2P | gniazdko pojedyncze bez uziemienia |
| 2P + Z | gniazdko pojedyncze z uziemieniem |
| 2 x 2P | gniazdko podwójne bez uziemienia |
| 2 x 2P + Z | gniazdko podwójne z uziemieniem |
Gniazda mogą wystąpić w wersjach natynkowych i podtynkowych. Wybór rozwiązania zależy tu przede wszystkim od gustu użytkownika. Ceny wersji natynkowych i podtynkowych w odpowiadających sobie liniach projektowych są porównywalne.
Gniazda powinny spełniać wymogi norm: PN-IEC 60346 "Instalacje elektryczne w obiekcie budowlanym", projektowanej (zharmonizowanej) PN-IEC 60884-1 Gniazda wtyczkowe i wtyczki do użytku domowego i podobnego - Część 1: Wymagania ogólne, a także normy branżowej N SEP-E-002 zatytułowanej "Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych - podstawy planowania". Przepisy te określają m.in., w jakim pomieszczeniu mogą wystąpić określone rodzaj gniazdek. Tabelka, przedstawiająca to rozmieszczenie, została skonstruowana w oparciu o normę N SEP-E-002.
Tabela 2. Rozmieszczenie gniazd zależnie od pomieszczenia. Podane są wartości minimalne wymagane.
| pomieszczenie | liczba gniazd | wysokość montażu [m] |
| pokój mieszkalny o powierzchni [m²] do 8 od 8 do 12 od 12 do 20 ponad 20 | 2 3 4 5 | 0,30 |
| kuchnia kuchenka elektryczna zmywarka lodówka podgrzewacz wody | 5 1 wysokoprądowe 1 1 1 | 0,85 (1,10) |
| łazienka pralka podgrzewacz wody grzejnik elektryczny | 2 1 wysokoprądowe 1 1 | 1,40 |
| przedpokój | 1 | 0,30 |
| pom. gospodarcze i pomocnicze prasowalnica suszarka do prania | 3 1 1 | |
| piwnica lokatorska | 1 | |
| pracownia | 3 |
W tabeli pojawiło się sformułowanie "gniazdo wysokoprądowe". Otóż każde gniazdo ma określone dla siebie znamionowe natężenie prądu. Dla gniazd ogólnego użytku jest to 10 A, dla gniazd wysokoprądowych 16 A. Trzeba pamiętać, by wybierając gniazdo do pralki, zmywarki, kuchni, wybrać gniazdo o prądzie znamionowym 16 A.
W pokojach należy stosować gniazdka o stopniu ochrony 2. Jak sprawdzić, jaki stopień ochrony ma gniazdko? Każde ma oznaczenie IPXX (np. IP65). O stopniu ochrony mówi pierwsza cyfra. Przykładowo, powszechnie stosowane gniazdka IP 20 mają stopień ochrony 2.
Do łazienek, kuchni, garaży i pomieszczeń o podwyższonej wilgotności (np. kotłownie) należy przeznaczyć gniazda bryzgoszczelne. Innymi słowy, muszą one być odporne na bryzgającą wodę, czyli mieć stopień szczelności 4.
Jak sprawdzić, jaki stopień szczelności ma gniazdko? O stopniu szczelności mówi druga cyfra kodu IP. Na przykład widoczne na zdjęciu gniazdka, powszechnie stosowane w łazienkach, o oznaczeniu IP44 mają stopień szczelności 4.
Zabezpieczenie gniazd
Gniazda powinny być właściwie zabezpieczone przed włożeniem do nich nieodpowiedniej wtyczki lub... innych przedmiotów (zupełnie innego przeznaczenia). Gniazda ogólnego użytku mogą być wyposażone w przesłony torów prądowych. Są to zaślepki w otworach gniazda, które uniemożliwiają włożenie do nich innych przedmiotów niż wtyczka. Jest to przede wszystkim zabezpieczenie dla dzieci - buszującemu po podłodze małemu odkrywcy nie uda się wetknąć do gniazda np. długopisu.
Gniazda mające specjalny (dedykowany) obwód, czyli najczęściej gniazda do zasilania komputera mają specjalnie za- kodowane otwory. Plakietka tych gniazd jest w kolorze czerwonym, często z opisem "DATA". Kodowanie otworów sprawia, że nie można włączyć do tego gniazda wtyczki innej niż komputerowa (np. od odkurzacza). Wtyczka komputerowa ma specjalną nakładkę, która pasuje do klucza i dzięki temu pozwala na odkodowanie zabezpieczeń.
Gniazda teleinformatyczne
Poprawne działanie urządzeń służących do komunikacji; radio, telewizja, telefon, komputer możliwe jest dzięki zastosowaniu odpowiednich gniazd sieciowych. Nie odpowiadają one za zasilanie odbiornika - ich zadaniem jest dostarczenie sygnału osobnymi liniami przesyłu z danej sieci.
Gniazda antenowe (inaczej gniazda RTV) przekazują sygnał telewizyjny i radiowy, gwarantując dobrą jakość odbioru. Mogą wystąpić jako przelotowe lub końcowe Gniazdko typu SAT pozwala na odbiór sygnału satelitarnego. Najczęściej dostępne są gniazda RTV lub RTV/SAT. Gniazda antenowe charakteryzowane są przez dwa parametry:
- pasmo częstotliwości opisane osobno dla każdego medium (podane w MHz);
- tłumienie sprzężenia (podane w dB) mówi o redukcji szumów sygnałowych, które mogą powstać m.in. na skutek wzajemnego oddziaływania sygnałów.
Gniazda telefoniczne i internetowe (komputerowe) noszą potoczną nazwę "jack'ów" (od amerykańskiego oznaczenia RJ - Registered Jack). Są zgodne ze standardami amerykańskimi. Gniazda te są podobne do siebie, trzeba więc uważać przy ich wyborze!
Dokumenty proszę!
Dobry producent powinien legitymować się certyfikatami lub badaniami (np. wykonanymi przez Biuro Badawcze ds. Jakości Stowarzyszenia Elektryków Polskich), potwierdzającymi jakość gniazdek. Mogą to być: certyfikat na znak B (na gniazda wykonane przed 01.05.04); deklaracja zgodności i znak CE lub ogólny certyfikat jakości (firmy i asortymentu) ISO:9001.
Słowo o obwodach
Aby praca gniazd była skuteczna i bezpieczna, należy spełnić kilka warunków dotyczących obwodów elektrycznych. Obwód to odcinek instalacji elektrycznej wyposażony w osobne zabezpieczenie.
- w jednym obwodzie nie powinno być więcej niż 10 gniazd wtykowych;
- każdy odbiornik o mocy większej niż 2kW powinien mieć osobny obwód;
- urządzenia w kuchni powinny być objęte osobnym obwodem;
- gniazdo w łazience powinno mieć osobny obwód zabezpieczony wyłącznikiem różnicowoprądowym.
